ΣΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΩΝ ΗΜΕΡΩΝ: ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ- ΑΠΟΚΡΙΕΣ

 

 Η  λεγόμενη λαϊκή λατρεία είναι ένα σύνολο αρχέγονων, κατά κανόνα δοξασιών, πεποιθήσεις δηλαδή που δεν στηρίζονται σε αποδείξεις,  και εθιμικών  πράξεων, οι οποίες εκδηλώνονται ποικιλοτρόπως. Φορέας της λατρείας αυτής είναι ο λαός, με την έννοια του πληθυσμιακού στοιχείου. Συνεκτικό στοιχείο, μεταξύ των άλλων, ενός λαού είναι και το ομότροπο(όμοιος τρόπος σκέψης). Ο λαός λοιπόν διαμορφώνει παράλληλα με την επίσημη θρησκεία, μια διαφορετική μορφή λατρείας, και η λατρεία αυτή περιλαμβάνει στοιχεία της «επίσημης» θρησκείας μπολιασμένα με στοιχεία πρωτόγονης θρησκευτικότητας(η έννοια του πρωτογονισμού, εν προκειμένω, δεν έχει  τη σημερινή  αρνητική σημασία αλλά παραπέμπει στο αρχικό στάδιο θρησκευτικότητας του ανθρώπου)    .

 Οι δοξασίες αυτές και οι πράξεις της λαϊκής λατρείας στηρίζονται στην παραδοχή ότι υπάρχουν  υπερβατικές, ορατές ή αόρατες δυνάμεις, οι οποίες μπορούν να ασκούν ενεργητική ή βλαπτική επίδραση στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Η πίστη αυτή οδηγεί τον άνθρωπο, σε δύσκολες στιγμές της ζωής του, να επιδιώκει τη βοήθεια των δυνάμεων αυτών, με την ελπίδα ή ακόμη και τη βεβαιότητα, να αποτρέψει το κακό και να επιτύχει το ωφέλιμο. Λαϊκή λατρεία, επομένως, είναι το σύνολο των δοξασιών και των εκδηλώσεων που τις συνοδεύουν. Βάση όλων αυτών είναι η θρησκεία. Σκοπός των τελετών αυτών είναι να τιμηθούν ή να εξευμενιστούν οι δυνάμεις που  θεωρούνται ότι ασκούν αποφασιστικό ρόλο στις εναλλαγές του χρόνου και στην παραγωγή.

Ιδιαίτερα σημαντική θέση στις εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας έχουν τα δρώμενα Τα δρώμενα μαρτυρούνται από τα πανάρχαια χρόνια και χαρακτηρίζουν λατρείες πρωτόγονων λαών και λατρείες αγροτικών πληθυσμών και εκδηλώνονταν κυρίως ως γονιμικά, για την πλούσια παραγωγή της γης και της αφθονίας των κοπαδιών, αλλά και ως αποτρεπτικά για την προφύλαξη από το κακό. Και στις δύο περιπτώσεις απώτερη επιδίωξη ήταν η ευετηρία (ευ + έτος), δηλαδή η καληχρονιά, στην ευρύτερη διάσταση κι έννοια του όρου (πλούσια παραγωγή και καλή υγεία).

Τα δρώμενα, σήμερα, στις περισσότερες περιπτώσεις, έχουν χαρακτήρα χαράς και διασκέδασης, Εξακολουθούν ωστόσο να αντιπροσωπεύουν γνήσιες κι αυθεντικές μορφές παράδοσης, διότι συνδέονται, έστω και υποσυνείδητα, με τον αρχικό σκοπό τους. Μια από τις ευετηριακές παραδοσιακές γιορτές είναι και το καρναβάλι, όπου τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία είναι η αθυροστομία, η βωμολοχία, το γέλιο, οι μεταμφιέσεις , οι μάσκες, τα δρώμενα, όπως το κάψιμο ενός ανδρείκελου, με έντονους συμβολισμούς: η εκθρόνιση του παλιού κι η ενθρόνιση του νέου. Συνήθειες που αντιστρέφουν την κανονική τάξη των πραγμάτων και δημιουργούν έναν κόσμο από την ανάποδη, αναπαραστάσεις γάμου – θανάτου- νεκρανάστασης. Τέτοια έθιμα χαρακτηρίζουν πολλές γιορτές της αρχαιότητας, ή ακόμα γενικότερα, όλες εκείνες τις γιορτές των πρωτόγονων ή πρωτογονικών λαών που οι ανθρωπολόγοι ονομάζουν «τελετές αντίστροφης». Το καρναβάλι είναι μια λαϊκή γιορτή, όπου όλοι γελούν με όλους και με όλα. Το γέλιο αρχικά είχε τελετουργικό χαρακτήρα, όπως φαίνεται από αρκετούς μύθους και εορταστικά έθιμα της αρχαιότητας.

Αν θελήσουμε να δούμε τις βασικές εκδηλώσεις αυτής της παράδοσης αρχίζοντας από τη γιορτή, αυτήν τη «δεύτερη ζωή» των ανθρώπων, θα έρθουμε σε άμεση επαφή με τη δομή του «καρναβαλιού». Οι γιορτές αυτού του τύπου, που τελούν πρωταρχικά ένα κοσμικό γεγονός, την εναλλαγή των εποχών και την ανανέωση της φύσης, διακρίνονται από την κοινή τάση να αντιστραφούν επίμονα και συστηματικά η τάξη και η ιεραρχία της κοινωνίας. Το γύρισμα του χρόνου εκφράζεται προνομιακά μ΄ ένα καθολικό αναποδογύρισμα: την οικοδόμηση ενός κόσμου από την ανάποδη, όπου το γέλιο αντικαθιστά τη σοβαρότητα, η εγκράτεια αντικαθίσταται από την ηδονή, τα περιττώματα ευλογούν και ευλογούνται και ο δικαστής παίρνει τη θέση του κατηγορούμενου, ο τρελός ανακηρύσσεται σοφός, ο διάβολος δοξολογεί κ.λπ.

Αυτή η γενική αντιστροφή χαρακτηρίζει πριν απ΄ όλα το ίδιο το καρναβάλι στη στενή του έννοια, δηλαδή την κινητή γιορτή, που τελείται σε ολόκληρη τη χριστιανική προβιομηχανική Ευρώπη, πριν από τη Μεγάλη Σαρακοστή, σημαδεύοντας το τέλος του χειμώνα μ’ ένα οργιαστικό ξέσπασμα, το οποίο «ετοιμάζει» την άνοιξη, την εφορία της γης, τη γονιμότητα ζώων και ανθρώπων. Γιορτή που στοιχειοθετείται από ποικίλες εκδηλώσεις: τελετουργικές πράξεις, όπως διάφοροι καθαρμοί, η έξωση των δαιμόνων, το άναμμα και το σβήσιμο μιας πυράς, το κάψιμο ενός ανδρείκελου, αναπαραστάσεις της γενετήσιας πράξης, του θανάτου και της νεκρανάστασης, παρωδίες του γάμου και της κηδείας, ξέφρενοι χοροί και φυσικά, μεταμφιέσεις και πομπές προσωπιδοφόρων. Γιορτή με ολοφάνερη αγροτική προέλευση, που συνδυάζει την ανάκληση του χθόνιου κόσμου με τις επίγειες απολαύσεις, τον θάνατο με την έκρηξη της ζωής και την αποτροπή των πνευμάτων του κακού, ώστε να χαρίσει την καλοχρονιά και την ευημερία. Πλήθος έθιμα του παγανιστικού κόσμου, τα οποία η Εκκλησία – μην μπορώντας να τα εξοβελίσει,  αναγκάστηκε να τα ενσωματώσει στον δικό της εορταστικό κύκλο

Σε όλες τις εποχές ο κώδικας του καρναβαλιού στάθηκε ένα αιχμηρό πνευματικό εργαλείο, που επέτρεψε όχι μόνο την κριτική της γνωστής πραγματικότητας, αλλά και την ανακάλυψη μιας πρωτόφαντης πραγματικότητας. Αυτή η γιορτή της φθοράς και της ανανέωσης όλων των μορφών της ζωής βοήθησε των άνθρωπο να λυτρωθεί από τα δεσμά του φόβου και τους περιορισμούς της επίσημης, «σοβαρής», «αλήθειας».

Βασική βιβλιογραφία: Δημόσιος και ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ, ΕΑΠ 2002