ΤΟ ΨΩΜΙ ΩΣ ΒΑΣΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

                

Ο μήνας Ιούνιος, στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία, ήταν συνυφασμένος με τον θερισμό του σιταριού. Ήταν ο μήνας όπου από την παραγωγή του σιταριού εξαρτιόταν η επιβίωση της φαμελιάς. Για τον λόγο αυτό, σήμερα πρώτη Ιούνη (θεριστή), γίνεται ένα μικρό αφιέρωμα στο βασικό είδος διατροφής, το ψωμί. Εξάλλου, το σιτάρι (ψωμί), το αμπέλι (κρασί) και η ελιά (λάδι) συνιστούν για τον μεσογειακό χώρο, διαχρονικά και συγχρονικά, βασικά προϊόντα αγροτικής παραγωγής όσο και σημαίνοντα πολιτισμικά στοιχεία. Καθορίζουν τον τόπο και το τοπίο και είναι συνυφασμένα με καθημερινές και εορταστικές πρακτικές και εκφράσεις του λαϊκού/παραδοσιακού πολιτισμού. Συνιστούν την γνωστή μεσογειακή διατροφική τριάδα και είναι επιφορτισμένα με συμβολικούς ρόλους στις διαβατήριες τελετές και στα έθιμα του κύκλου της ζωής.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι τμήμα από σχετική εργασία που εκπόνησα στο πλαίσιο της θεματικής ενότητας: ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.

Η παραδοσιακή ελληνική κοινωνία, η οποία συμβατικά ορίζεται από την Τουρκοκρατία μέχρι και τη δεκαετία του 1960, ήταν κυρίως αγροτοποιμενική. Διακρινόταν για τη σταθερότητα της διατροφικής συνήθειας, καθώς και για την εθιμολατρευτική τελετουργία ως προς τους τρόπους παρασκευής και κατανάλωσης των τροφών. Η τροφή, ως στοιχείο εθιμικής τελετουργίας, διαφοροποιείται ανάλογα με τις περιστάσεις, τις ψυχικές ανάγκες που κάθε φορά καλύπτει, τις κυρίαρχες αντιλήψεις και τις εθιμικές πράξεις του λαού. Στον ελλαδικό χώρο, το σιτάρι, το λάδι και το κρασί, θεωρούνται βασικά είδη διατροφής, και η κατανάλωσή τους συνδέεται με πολλά έθιμα, προλήψεις και δοξασίες. Η καλλιέργειά τους προϋποθέτει σκληρή  χειρονακτική και συλλογική εργασία, μέχρι να αποδώσει καρπούς. Ο παραγωγός, στην προκαπιταλιστική οικονομία, οργώνει τη γη, σπέρνει και θερίζει τον καρπό, και έτσι συμμετέχει σε όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας. Θεωρείται φυσικό λοιπόν τα προϊόντα αυτά το μόχθου, που,  άλλωστε, αποτελούν και βασική τροφή για την επιβίωση, να τα συμβολοποιεί. Με τα προϊόντα αυτά, ο άνθρωπος στην παραδοσιακή κοινωνία, είναι εξοικειωμένος, αφού από την αρχαιότητα ο ίδιος είναι παραγωγός και καταναλωτής. Αναφορές, για τα βασικά στοιχεία της καθημερινής διατροφής των ανθρώπων στην αρχαιότητα, υπάρχουν σε κείμενα της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας (Βάκχες, Οδύσσεια, Ιλιάδα ).

Παρατηρούμε ότι το ψωμί, το κρασί και το λάδι συνδέονται με ιδιαίτερες στιγμές ή φάσεις του ανθρώπινου βίου, και αποκτούν έτσι συμβολικό χαρακτήρα. Τέτοιες τελετές, οι λεγόμενες διαβατήριες, τις συναντάμε τόσο στον κύκλο της ζωής του ανθρώπου,(γέννηση, βάπτιση, γάμος, θάνατος) όσο και με τις εναρκτήριες διαβατήριες στιγμές του χρόνου(Χριστούγεννα, πρωτοχρονιά, Λαμπρή).

 Στο λαϊκό- παραδοσιακό τελετουργικό,  υπάρχουν στοιχεία της παγανιστικής θρησκευτικής παράδοσης, τα οποία διατηρήθηκαν και μετά την επικράτηση του χριστιανισμού. Τα τρία αυτά βασικά είδη διατροφής, αποκτούν και συμβολική κοινωνική διάσταση, αφού θεωρούνται παράγοντες κοινωνικής διαφοροποίησης, στη σχέση πλούσιου-φτωχού.

Ειδικότερα, για το ψωμί:

Η αγροτική και ποιμενική ζωή στην παραδοσιακή κοινωνία συνδέεται με τη γη και έτσι ακολουθεί έναν αέναο κύκλο των εποχών. Από τη σπορά του καρπού μέχρι και τη συγκομιδή, οι αγρότες ξεχώρισαν κάποιες ημέρες γιορτής μέσα στον ετήσιο αυτό κύκλο. Οι γιορτές που περιλαμβάνει το λαϊκό εορτολόγιο καθορίζουν και τις διάφορες διαιτητικές συνήθειες. Έτσι, οι τροφές και τα γεύματα, κατά τις γιορτινές ημέρες, είναι πλούσιες ακόμη και για τη φτωχή οικογένεια. Οι άνθρωποι, τότε, πίστευαν ότι ένα πλούσιο –γιορτινό τραπέζι θα είναι καλό και θα φέρει καλή σοδειά και συνακόλουθα πλούτο στο νοικοκυριό. Η κατανάλωση του ψωμιού δεν κάλυπτε μόνο βιολογικές ανάγκες, αλλά κάθε φορά, με βάση τη γεύση και ιδιαίτερη εμφάνιση, αποκτούσε ιδιαίτερη χρήση, στο πλαίσιο των θρησκευτικών ή κοινωνικών εκδηλώσεων, όπως επίσης και σε διάφορους μεταβατικούς σταθμούς της ζωής του ανθρώπου. Ο άνθρωπος θεωρούσε το ψωμί ιερό. Για τον λόγο αυτό, δεν το πετούσε, ούτε το έριχνε στους σκύλους, ενώ όταν έπεφτε κάτω από το τραπέζι, το έπαιρνε το σταύρωνε και το φιλούσε.

 Κατά τη διάρκεια της παρασκευής του ψωμιού ακολουθείτο μια ορισμένη τελετουργική διαδικασία, με ιδιαίτερο συμβολισμό. Η νοικοκυρά, στο πλαίσιο του τελετουργικού, έπρεπε, ανήμερα του Σταυρού, να φτιάξει το προζύμι με νερό και αλεύρι και, αφού τοποθετούσε μέσα στο ζυμάρι  και τα τρία κλαράκια του βασιλικού, θα το φύλαγε σε δροσερό μέρος. Το προζύμι της ημέρας εκείνης φυλασσόταν, αλατισμένο με χοντρό αλάτι, σε πήλινο δοχείο με σκοπό να χρησιμοποιηθεί όλο τον χρόνο. Σε άλλα μέρη το προζύμι γινόταν με νερό που το είχαν βράσει με άνθη από τον Επιτάφιο. Ο άρτος αυτός λεγόταν εφτάζυμος και καταναλωνόταν στις μεγάλες  γιορτές, όπως επίσης και σε μεγάλες χαρές της οικογένειας.

Το ψωμί, στις μεγάλες χριστιανικές γιορτές, κατέχει σημαντική θέση ανάμεσα στα εορταστικά φαγητά. Για το λόγο αυτό το ψωμί αποτελεί, κοινό χαρακτηριστικό του παραδοσιακού πολιτισμού σε όλα τα μέρη του Ελληνισμού Το ψωμί ξεχωρίζει στο τραπέζι των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και του Πάσχα. Για τα Χριστούγεννα ετοίμαζαν το Χριστόψωμο, το οποίο γινόταν από «καθάριο» αλεύρι. Το προζύμι για το Χριστόψωμο «αναπιανόταν» την παραμονή των Χριστουγέννων, από το καλύτερο αλεύρι. Στο πανηγυρικό τραπέζι των Χριστουγέννων, πρώτα έκοβαν «του Χριστού το ψωμί». Ο πατέρας, αφού το σταύρωνε, έλεγε «χρόνια πολλά και του χρόνου». Στη συνέχεια, το έκοβε σε φέτες και μοίραζε από μια στον καθένα, και θα «υψώσουν στο τραπέζι» Η βασιλόπιτα ήταν απαραίτητη για την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και ήταν φτιαγμένη από υλικά με βάση το σιτάρι, ενώ η κουλούρα  του Πάσχα με το πασχαλιάτικο αυγό, κοσμούσε το γιορτινό πασχαλιάτικο τραπέζι. Ακόμη, από το σιτάρι γινόταν η λαγάνα που καταναλωνόταν  την Καθαρή Δευτέρα. Η στενή σχέση του Έλληνα με το ψωμί έχει αποτυπωθεί στις φράσεις: « ψωμί και προσφάι» ή «να πεις το ψωμί ψωμάκι»